Column over groei van onze emotionele competentie
Door: Gerard van Knijff
Recent ben ik in aanraking gekomen met de prachtige documentaire Wisdom of Trauma’s van Gabor Maté. Gabor Maté is voor mij een schoolvoorbeeld van een bio-psychosociale arts die ons mensen als een groot geheel ziet waar alles op alles werkt. Dat blijkt o.a. uit zijn boek: Wanneer je lichaam neen zegt, waarin hij aan de hand van allerlei casuïstiek en onderzoek beschrijft dat de medische wereld haar patiënten en zichzelf te kort doet door in situaties van met name auto-immuun ziekten niet ook naar de psychosociale achtergrond van de patiënt te kijken. Ik merk dat wanneer ik het over de reguliere zorg heb, onmiddellijk denk ik in de term van patiënten in plaats van cliënten… In deze column wil ik het met name over het laatste hoofdstuk van dat boek hebben. Gabor Maté beschrijft daar de volgens hem noodzakelijke zeven elementen van genezing om het genezen en te kunnen groeien. Die elementen zijn: Acceptatie, Bewustzijn, Boosheid, Autonomie, Hechting, Assertiviteit en Bekrachtiging. Ongetwijfeld zal mijn wijze van werken de komende tijd beïnvloed gaan worden door deze denkwijze. Hoe? Dat weet ik nog niet. Laat ik beginnen die zeven elementen op mijn wijze te beschrijven:
- Acceptatie is eenvoudigweg de bereidheid om te erkennen en te accepteren hoe de dingen zijn. Dat lijkt simpel, maar we kijken wel ieder persoonlijk door ons eigen venster en onze eigen gekleurde bril naar de wereld. Daar zijn we ons in het dagelijkse leven meestal (althans in ieder geval ik) niet zo van bewust. Met name in levenssituaties waar ik in vastzit, is het daarom essentieel om naar de Ander te luisteren wat hij of zij ziet, wat mij ontgaat. Of het ligt in de dode hoek vanuit mijn venster of mijn bril is zo verkleurd dat ik bepaalde details, schakeringen etc. pas zie als iemand mij daar attent op maakt. Overigens zonder de eigen werkelijkheid van het moment te hoeven te ontkennen. We kennen de uitdrukking ”iets in een ander licht te gaan zien” of “zo heb ik het nog niet bekeken”. Acceptatie is voor mij een wezenlijk aspect van o.a. therapie. Mijn eigen acceptatie van wat client(en) vertelt(en) en dat het dus is zoals hij of zij dat ervaart(en). Vervolgens aan het werk te gaan hoe de werkelijkheid er werkelijk uitziet. Zeker als dit op gespannen voet staat met bijvoorbeeld onze loyaliteit of overtuiging kan dit best lastig zijn.
- Iedereen die probeert te genezen of gezond te blijven, moet eerst leren om zijn eigen emotionele waarheid onder ogen te zien. Als Gestalttherapeut noem ik dat verhogen van ons gewaarzijn. Tegenwoordig is de term mindfulness meer in gebruik. Het gaat er hier dus om dat we moeten accepteren en onder ogen zien dat we emotie(s) hebben. Ook als we ons er zelf slechts beperkt of helemaal niet bewust van zijn. De ander daarentegen ziet en ervaart het wel. Met dat vermogen worden we nu eenmaal geboren. Kijk maar op YouTube in “Silent Face experiment” hoe een baby van één jaar reageert op de gelaatsuitdrukking van haar moeder. Ook in dit ontdekkingstraject van onszelf hebben we de Ander broodnodig. Zeker als het gewaarzijn door bijvoorbeeld veel te hard werken of juist door vermoeidheid niet tot ons doordringt.
- Onderdrukken van boosheid is een grote risicofactor voor ziekte, omdat ons organisme er fysiologisch gezien meer door wordt belast, volgens Gabor Maté. Het doorvoelen van boosheid blijkt zelfs genezing te bevorderen en/of de levensduur van bijvoorbeeld kankerpatiënten. Gezonde boosheid is volgens Kalpin, een arts en psychotherapeut uit Toronto, een bekrachtiging en een ontspanning. De authentieke ervaring van boosheid is een fysiologische ervaring zonder overdreven naar je omgeving uit te halen. Het is een ervaring waarbij je een krachtige stroomstoot door je systeem voelt gaan en waarbij je voelt dat je klaar bent voor de aanval. En tegelijk verdwijnt al je angst. Je raakt ontspannen en dat is een totaal andere reactie dan het ervaren van woede. Woede is vaak vervormde angst. Woedende mensen krijgen een gespannen stem en een oppervlakkige adem en dat zijn kenmerken van angst en niet van boosheid. Het door middel van woede-uitbarstingen uiten van emoties is een verdedigingsmechanisme tegen de angst die in een jong kind steevast gepaard gaat met boosheid. (De vecht reactie) Als dit door ouders niet of onvoldoende begrepen wordt en verboden wordt, gaat het kind zijn boosheid onderdrukken, daarmee wordt de ervaring voor het kind des te angstwekkender. Later staat ons dan de keuze te wachten om onze boosheid of te ontladen in woede of te onderdrukken. Onderdrukking en ontlading zijn dus twee kanten van dezelfde medaille. Ze zijn allebei gerelateerd aan angst en bezorgdheid, waardoor ze allebei psychologische stressresponsen in gang zetten, ongeacht of we ze wel of niet bewust voelen.
- Autonomie is de ontwikkeling van de innerlijke ruimte van waaruit we zelf de controle over ons leven hebben. Zowel overbezorgde, claimende, onverschillige, etc. ouders kunnen het voor kinderen lastig of soms zelf onmogelijk maken om hun grenzen te ervaren. Grenzen ervaren is met name iets waar we in de pubertijd mee aan het werk dienen te zijn. Hoe lastig dat ook vaak voor ouders is. Zowel in het aangeven van de eigen grenzen, als de gezinsgrenzen als het benoemen en erkennen van de grenzen van de samenleving. De zoektocht begint voor alle betrokkenen met aan zichzelf te vragen: “Wat wil ik in mijn leven en relaties, waarvan wil ik meer of minder of wat wil ik niet, waar liggen mijn grenzen”. Door dit voor onszelf te bepalen, beschrijven we vanuit ons innerlijk waar we op dit moment in ons leven waarde aan hechten en wat we willen. Dat kan echter een lastige opgave zijn als in ons leven onze grenzen even kort of langere tijd voor een ander niet leken te bestaan. Natuurlijk geldt dit op terreinen van mishandelingen en/of seksueel misbruik. Echter ook claimgedrag, “living up to expectations, op zich goed bedoelde religieuze overtuigingen maar met een onderdrukkend effect zijn voorbeelden van hoe de autonomie van mensen zich onvoldoende kan ontwikkelen. We mogen hierbij ook de invloed van social media en reclame die ons continu beelden voorspiegelen van hoe we aan bepaalde normen moeten voldoen niet vergeten. Allemaal mogelijke oorzaken hoe de ontwikkeling van onze eigen innerlijke ruimte, die we nodig hebben om ons leven te kunnen leiden, kunnen belemmeren of beschadigen.
- Hechting vormt onze verbinding met de wereld om ons heen. In onze vroegste hechtingrelaties ontwikkelen of verliezen we het vermogen om open te blijven, goed voor onszelf te zorgen en gezond te blijven. Vanaf onze conceptie zijn de eerste 5-6 jaar daarin in belangrijke mate bepalend voor de rest van ons leven. In die vroege hechtingsrelaties hebben we geleerd om boosheid te ervaren of om bang te zijn zijn voor boosheid en die te onderdrukken. In die relaties hebben we ons gevoel voor autonomie of de aantasting daarvan ervaren. Verbinding is ook van vitaal belang voor genezing. Tot zover Gabor Maté. Standaard vraag ik al mijn cliënten om een vragenlijst in te vullen om een eerste scan te maken van de hechtingsstijl van hun ouders. Dat is ook een eerste stap om te leren accepteren dat het is zoals het is. Niet om ouders te veroordelen. Vrijwel alle ouders doen hun uiterste best om hun kinderen zo goed mogelijk op te voeden. Het is ook voor hen de eerste keer en dan zijn mensen geneigd om terug te grijpen naar wat ze zelf ervaren hebben. Gelukkig zijn onze eigen hechtingstijlen niet in beton gegoten en heb ik een tweede test om te kijken naar de eigen actuele hechtingstijl. Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen die weinig tot geen sociale contacten hebben, eenzame mensen dus, het grootste risico lopen om ziek te worden. Mensen die echte emotionele ondersteuning ontvangen, hebben een betere prognose, ongeacht om welke ziekte het gaat.
- Assertiviteit: de verklaring aan onszelf en de wereld om ons heen dat we bestaan en dat we zijn wie we zijn volgens Gabor Maté. Ik ben het met hem eens als hij schrijft dat veel mensen vluchten in doen en voeg er aan toe vluchten in het hebben van bezit. Het gaat er echter vooral om wie we zijn. We denken dat autonomie en vrijheid hetzelfde zijn als vrij zijn om te doen wat we willen, ons te gedragen of te reageren zoals we willen. Assertiviteit in de zin van het geven van een verklaring over wie we zijn, gaat veel dieper dan de beperkte autonomie over wat we doen. Het vraagt om de moed om kwetsbaar en daardoor paradoxaal ook krachtig te zijn. Assertiviteit stelt zo de kernovertuiging in twijfel dat we ons bestaan om de een of andere manier zouden moeten rechtvaardigen. Assertiviteit is dus zeker niet alleen “neen durven zeggen” het is ook het loslaten van de behoefte om te handelen”.
- Bekrachtiging: als we bekrachtigend spreken, verklaren we iets op een positieve manier. We bewegen als het ware naar iets waardevols. Volgens Gabor Maté zijn er twee basiswaarden die ons kunnen helpen bij ons genezingsproces en het “heel” blijven of worden. De eerste waarde is het creatieve zelf. Als Gestalttherapeut onderschrijf ik dat ten volle. Therapie heeft als doel om oude vastgeroeste patronen in ons gedrag die niet meer functioneel zijn in het hier-en-nu los te maken en nieuwe antwoorden te vinden op de levensvragen. Ieder mens heeft die drang om te creëren. Is het niet op constructieve wijze, dan maar op destructieve wijze. Zelfs als dat ten koste gaat van onszelf. Waar het om gaat is dat we op zoek gaan naar de drang om op een voor ons prettige wijze te gaan creëren. Hans Seyle schreef: “Wat erin zit moet eruit, anders ontploffen we wellicht op de verkeerde plaatsen of worden we hopeloos gehinderd door onze frustraties. De kunst is om onze vitaliteit uit te drukken via de kanalen die daarvoor geschikt zijn, in het tempo dat de natuur voor ons heeft voorzien.” Om het juiste tempo te kiezen, is het belangrijk dat we goed naar ons lichaam blijven luisteren. Dan zal er nooit een burn-out kunnen ontstaan.De tweede grote bekrachtiging komt van het universum zelf. Onze verbinding met al wat is. De veronderstelling dat we afgescheiden zijn, eenzaam en zonder contact is vergiftigend. Het is ook een bittere illusie, ongeacht hoe wreed en hoe vaak het leven ons deze donkere schaduw laat zien. We maken met een tijdelijk bewustzijn deel uit van het universum. Ik zeg wel eens: “het leven is nu in mij aan het Gerarden. Een tijdelijk iets.” Tegelijk blijf ik in dat “Gerarden” ook deel van het universum. Het is niet voor niets dat mensen door een crisis, een ernstige ziekte, een groot verlies etc. vaak intuïtief op zoek gaan naar hun spirituele zelf. Vaak ontstaan juist dan gesprekken waardoor mensen dichter naar elkaar groeien en de liefde verstevigen.
Bovenstaande tekst is een beknopte weergave en hoofdzakelijk gebaseerd en overgenomen uit het boek Wanneer je lichaam nee zegt. Hier en daar heb ik een woord veranderd of aangevuld met wat ik hoop een positieve bijdrage aan de oorspronkelijke tekst is.
